در منطقه آذربایجان شب یلدا را «چیله گجه‌سی» می‌نامند. چیله در لغت هم به چله نشینی و چهل روز سختی پیش رو اشاره دارد و هم به معنی نهایت کشیدگی و طولانی بودن است؛ شب یلدا طولانی‌ترین شب سال مثل همه ایران در اردبیل و منطقه آذربایجان نیز جشن گرفته می‌شود و به عنوان نمادی برای عبور از سخت‌ترین روزها و ورود به روزهایی که رو به روشنایی می‌روند شناخته می‌شود.

در این منطقه بعد از شب یلدا و با شروع زمستان 40 روز اول را بویوک چیله یا چله بزرگ می‌نامند و 20 روز بعد از آن به عنوان کیچیک چیله یا چله کوچک نامیده می‌شود. به نظر می‌رسد که این تقسیم بندی‌ها براساس آب و هوای منطقه انجام شده و 40 روز اول روزهای سخت‌تری هستند. 30 روز آخر زمستان نیز با عنوان «بایرام آیی» یا ماه عید شناخته می‌شود که بیش از همه آمدن بهار را نوید می‌دهد. شب یلدا با رسیدن خود، و جشنی که در آن شب تا صبح برقرار است شروع این روند سه ماهه را برای رسیدن به بهار نوید می‌دهد.

عالم فقید اردبیلی، سید ابراهیم سید حاتمی در خاطرات خود از شب یلدای دوران کودکی خود چنین می‌گوید: یلدا که می‌آمد آتش گرم و کرسی خانه مادربزرگ ما را به گرد خویش آورده و گرمایش را با ما تقسیم می‌کرد تا در زمستان پیش رو، به یاد چنین شبی همیشه گرم بمانیم، آن روزها حال و هوای همه‌مان در کنار کرسی گرم مادربزرگ و به یاد داستان‌های پدربزرگ خوب بود.

این عالم فقید می‌نویسد: شب یلدا فرصتی بسیار خوب برای دور هم‌نشینی با اعضای خانواده است شبی که آخرین دقایق آذرماه را ورق می‌زنیم و شبی که همه گرد هم آمده‌اند تا از روزهای خوب خدا سخن بگویند و به بهانه یلدا، این طولانی‌ترین شب سال، فارغ از پیچ و خم‌های زندگی همدیگر را به شنیدن خاطرات خوب خویش میهمان کنند.

یلدا یک لغت سریانی است و معنی لغوی آن یعنی میلاد عربی، و چون در گذشته شب یلدا را با میلاد مسیح تطبیق می‌کرده‌اند از این رو به این نام نامیده‌اند. یلدا اول زمستان و شب آخر پاییز است که درازترین شب سال است و در آن شب یا نزدیک به آن، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و در گذشته آن را شوم و بداختر می‌دانسته‌اند.

آیین شب یلدا در استان اردبیل و در منطقه آذربایجان نیز همانند بسیاری از مناطق دیگر کشور برگزار می‌شود اما با توجه به آداب و سنت‌های بومی و البته ویژگی‌های جغرافیایی منطقه، استان اردبیل در این شب میزبان برخی مراسم ویژه است.

آداب و رسوم شب یلدا در استان اردبیل

نویسنده و پژوهشگر اردبیلی در مورد مراسم شب یلدا در این منطقه می‌گوید: شب یلدا بلندترین شب سال است، این طولانی بودن شاید در یک دقیقه خلاصه شود ولی مردم با دور هم جمع شدن همان یک دقیقه را جشن می‌گیرند چرا که پاییز را پشت سر گذاشته و وارد زمستان می‌شوند. در اردبیل مردم به شب یلدا، چیله گئجه‌سی می‌گویند و از میوه‌های متنوع و غذاهای خاصی برای گذراندن شب و شادی جمعی استفاده می‌کنند.

تهیه قووت

بیوک جامعی اضافه می‌کند: مردم آذری زبان استان اردبیل در گذشته این روزها را با برگزاری آیین‌های ویژه گرامی می‌داشتند، از جمله این آیین‌ها می‌توان به تهیه قووت توسط خانم‌ها و مادربزرگ‌های خانواده اشاره کرد که در مراحل تهیه این تنقلات خوشمزه ابتدا گندم برشته را آسیاب کرده و آن را با آرد نخودچی و شکر مخلوط کرده و در این شب طولانی در کنار دیگر تنقلات مخصوص این شب استفاده می‌شد.

شب نشینی و دور هم نشینی در شب یلدا همچون سایر مناطق استان در اردبیل نیز از جایگاه خاصی برخوردار است که خانواده‌ها در این شب، معمولا در خانه بزرگترهای فامیل گرد هم می‌آیند و تا پاسی از شب را به گفت و گو می‌نشینند.

در این شب پدربزرگ یا مادربزرگ‌ها با گفتن قصه‌هایی از زمان گذشته و یا با خواندن شعر و باز کردن فال حافظ به کانون خانواده گرمای خاصی می‌بخشند که این گرمی خوشحالی و شادی اهالی را تا ساعاتی از شب ضامن است.

هندوانه (چیله قارپیزی)

آیین شب یلدا یا شب چله خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار، شیرینی و میوه‌های گوناگون است که در بسیاری از موارد جنبه نمادین دارند و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند. اکثر مردم استان اردبیل در شب یلدا چیلله قارپیزی (هندوانه چله) را در سفره خود دارند و معتقدند با خوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تنشان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند.

انار و هندوانه جزو مهمترین ملزومات شب یلدا هستند. همچنین آجیل شب یلدا نیز در ایران طرفدار بسیاری دارد که در منطقه آذربایجان آجیل و تنقلات خاصی هم برای شب یلدا تدارک دیده می‌شود. برای نیاکان ایرانی‌ها که به آیین مهر دلبستگی داشتند، رنگ قرمز (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و انتخاب سیب قرمز و سنجد در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع است.

خوانچه (چیله خونچا سی)

«خوانچه» و یا به تلفظ آذربایجانی‌ها «خونچا» به تحفه‌ای گفته می‌شود که خانواده داماد در شب یلدا برای خانواده تازه عروس می‌فرستد.

جامعی از دیگر رسم‌های شب چله را بردن خونچا به خانه تازه عروس‌ها عنوان می‌کند و می‌گوید: خانواده داماد در شب چله برای خانواده تازه ‌عروس تحفه می‌فرستند که طبق رسوم بومی، این هدیه‌ها شامل هندوانه شب چله (چیلله قارپیزی)، شیرینی، آجیل، انوع میوه و لباس یا هدایای دیگری است که این رسم فرستادن هدیه به نوعروسان یا دختر تازه نامزد شده (آداخلی) به «چیله خونچه سی» یا «چیله لیک» معروف است.

این پژوهشگر و نویسنده اضافه می‌کند: همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس، در نخستین سال ازدواج زوج‌های اردبیلی، پدر عروس قبل از غروب آفتاب سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی و هدیه برای عروس و داماد است را به منزل زوج جوان می‌فرستد.

آجیل شب چله

آجیل هم یکی دیگر از ملزومات شب چله است. آجیل آذربایجان که به لحاظ کیفیت و تنوع، زبانزد خاص و عام است همواره حضور موثری در این مراسم دارد.

بیوک جامعی می‌گوید: در سال‌های دور، تنقلات شب چله، به تخمه، پشمک، سنجد، قیسی، برگه زردآلو، بادام و گردو ختم می‌شد. اما اکنون، در سفره شب یلدای مردم آذربایجان انواع آجیل‌های تشریفاتی دیگر و انواع میوه‌های گرمسیری را می‌توان مشاهده کرد.

شب یلدا و برگزاری مراسم و آیین‌های مخصوص این شب یکی از فرهنگ‌های دیرینه ایرانیان است، قدمت این آیین، فلسفه برگزاری آن و سنت‌های مرتبط با آن در نقاط مختلف کشور باعث شد که شب یلدا به عنوان نوزدهمین عنصر میراث‌‌فرهنگی ناملموس ایران در هفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو در پرونده ای مشترک میان ایران و افغانستان ثبت جهانی شود. اتفاقی که به بازآفرینی ارزش این آیین کمک می‌کند و لزوم توجه بیشتر به آن را یادآور می‌شود.

انتهای پیام/